[mks_dropcap style=”letter” size=”48″ bg_color=”#ffffff” txt_color=”#000000″]N[/mks_dropcap]epnieuws is waarschijnlijk hét begrip van de nieuwe wereldorde. Net als post-truth, het woord van het jaar, wordt het begrip nepnieuws overal gebruikt. Politici van Obama tot Merkel waarschuwen over de effecten ervan, RTL en Channel4 zoeken naar de ‘daders’ en Facebook gaat er ‘meer’ tegen doen. De rel bereikte waarschijnlijk wel het absolute hoogtepunt toen paus Franciscus nepnieuws vergeleek met poepseks. Maar waar komt deze uitbarsting van nep nieuws eigenlijk vandaan?

De zoektocht
Met een onderzoekspassie die je tegenwoordig niet vaak ziet gingen journalisten wereldwijd op zoek naar de oorsprong van al dat nep-nieuws. Uiteindelijk kwam men erachter dat veel van de websites waar de artikelen vandaan kwamen geregistreerd waren in Veles, een stad in Macedonië.

Channel 4, een Engelse nieuwszender besloot naar Veles te gaan en de mensen achter de sites publiekelijk aan de schandpaal de nagelen.

De heftige reactie van Channel 4 valt best te begrijpen. De Macedonische jongens ondermijnen om opportunistische, economische redenen precies de waarden die de journalistiek zo hoog heeft zitten: Objectiviteit en eerlijkheid. Maar het is ook een beetje hypocriet en vooral betekenisloos. Hypocriet omdat het doet alsof journalisten niet zelf vaak deze waarden aan hun laars lappen. De Daily Mail en FoxNews hebben waarschijnlijk meer foute feiten de wereld in geholpen dan alle nepsites bij elkaar opgeteld. Betekenisloos omdat nepnieuws niet de oorzaak is van de politieke problemen in de wereld, maar een gevolg. Ik zal beide claims waarschijnlijk moeten uitleggen.

De 200-jarige geschiedenis van nepnieuws
Het probleem van nepnieuws is eigenlijk geen nieuw fenomeen. Kranten hebben een lange geschiedenis gehad van ‘gekleurde’ informatie verspreiden. Toen Nietszche zei: ‘Er zijn geen feiten, er zijn alleen maar interpretaties’, zei hij niets wat hij niet om zich heen kon zien gebeuren.

Kranten waren destijds namelijk nauw verbonden met politieke partijen. Dat betekent dat ze elk nieuwsfeit vanuit een bepaald perspectief bekeken. Het ironische wil misschien dat destijds controle van ‘feiten’ lastig was omdat informatie zich langzaam verspreidde. Hierdoor konden correspondenten ter plekke zeggen wat ze wilden over de gebeurtenissen. Niemand kon ze goed controleren. Nu daarentegen is de controle van feiten lastig omdat informatie te snel gaat. Tegen de tijd dat we nieuws gecontroleerd hebben zijn er weer talloze nieuwe ‘feiten’.

Zeg eerlijk, hoe veel kun je je voorstellen van het leven van een oud-politieagent die nu bij een distributiecentrum werkt? Of van het leven van zijn Poolse collega’s, of van zijn Marrokkaans-Nederlandse baas?

Na de Tweede Wereldoorlog veranderde dit. Nieuws werd professioneler en waarden als objectiviteit en politieke neutraliteit werden belangrijker. Zelfs in deze periode ging het vaak mis. Journalisten bleven afhankelijk van anderen om het nieuws te vinden. Voor een volledig overzicht van hoe het mis kon gaan in de gouden jaren van de journalistiek (jaren 70 en 80) kun je het best Manufacturing Consent lezen van Noam Chomsky. Voor dit artikel noem ik één voorbeeld: de oorlog in Irak van 2004. Wapens van massadestructie waren er niet, maar die claim werd zelden goed onderzocht. Met pijnlijke gevolgen. Was dit nepnieuws? Het was in iedergeval nep en nieuws.

Het fenomeen nepnieuws is dus niets nieuws. Het is ondertussen ook wel duidelijk waar de psychologische oorsprong ligt. Dit is de beruchte bubbel waar iedereen het over had na de overwinning van Trump. We horen graag informatie die past bij het beeld dat we van te voren van de wereld hebben. Confirmation Bias is het woord dat wetenschappers hiervoor gegeven hebben.

Ervaring en politiek
Maar waar komen die bubbels vandaan? Wat beslist in welke bubbel je zit? Waarom zit ik in een sociaal-liberale bubbel terwijl mijn buurjongen in een nationalistische bubbel zit?

De oplossing voor die vraag vind je, wat mij betreft in de meest oer-Hollandse filosoof: Baruch de Spinoza. Maar geen zorgen, dit wordt geen onnodig gezeur over a-priori’s en dergelijke.

Binnen de politieke filosofie van Spinoza is ervaring ongelooflijk belangrijk. Wij handelen niet alleen op basis van de absolute waarheden en kennis die wij hebben, maar ook op basis van de dingen die wij om ons heen zien gebeuren. Dit betekent dat het heel moeilijk wordt om je in te kunnen leven in mensen met totaal andere ervaringen. Zeg eerlijk, hoe veel kun je je voorstellen van het leven van een oud-politieagent die nu bij een distributiecentrum werkt? Of van het leven van zijn Poolse collega’s, of van zijn Marrokkaans-Nederlandse baas?

Zijn wij elitair?
Volgens een speciale editie van de Groene Amsterdammer wordt Nederland steeds meer een land van verschillende groepen met totaal verschillende ervaringen. Arm en rijk, platteland en stad, wit en zwart. Verschillende parallelle werelden die elkaar nauwelijks tegen komen. Spinoza maakte duidelijk waarom dit gevaarlijk is. Wij handelen namelijk op basis van onze ervaringen. Dat wilt zeggen dat als journalisten alleen uit een bepaalde groep komen, ze nooit kunnen handelen vanuit de ervaringen van de andere groep. Op deze manier wordt dezelfde journalistiek alleen nog maar interessant voor één bepaalde groep. Vandaar de ‘elite’ kritiek die steeds vaker genoemd wordt.

Als je deze problemen wilt oplossen zul je het verschil in ervaring op moeten lossen. Als je dat niet doet zal nepnieuws blijven bestaan in welke vorm dan ook.

Cover: Toa Heftiba