[mks_dropcap style=”letter” size=”48″ bg_color=”#ffffff” txt_color=”#000000″]”K[/mks_dropcap]igali, 2010. Twee schoten werden afgevuurd op een zwoele zomeravond in de hoofdstad van Rwanda. Terwijl de schutters in een auto wegvluchtten, bleef er een lichaam liggen. De journalist Jean-Leonard Rugambage overleed even later aan twee kogelwonden. Het was een schokkende vorm van geweld voor een van de veiligste steden in heel Afrika. Schokkend, maar als je goed kijkt niet verbazingwekkend. Het was het begin van een lange winter voor de Rwandese journalistiek.
Een schoon gepoetste toekomst
De internationale reputatie van Rwanda ligt wat ingewikkeld. Misschien lees je Rwanda en denk je meteen aan de genocide van 1994. Dat zou een misvatting zijn. De genocide speelt natuurlijk nog steeds een rol, met name door de vele rechtszaken die nog steeds spelen.
Rwanda is daarentegen geen failed state. Het is volgens de VN zelfs een voorbeeld voor de rest van de regio. Met name tegenover buurlanden Congo en Burundi is de rust in Rwanda opvallend. 7 tot 8 procent jaarlijkse economische groei, weinig corruptie. Als je de pagina van de Nederlandse ambassade in Rwanda leest, zou je er bijna zelf gaan wonen!
Deze rust komt echter met een prijs: die prijs is democratie en rechtvaardigheid. Rwanda staat op de 161 plaats van de Press Freedom Index. Ter vergelijking, Nederland staat op een keurige tweede plek. Alleen Finland doet nog het beter. Zelfs landen als Rusland (148), Myanmar (143), Turkije (151) en het beruchte buurland van Rwanda, de Democratische Republiek Congo (152) doen het allemaal beter dan Rwanda. Elk smetje op de reputatie van Rwanda wordt hardhandig weggepoetst, ten koste van journalisten.
In een dictatuur kun je niet alleen kijken naar wat er is. Je moet juist ook kijken naar wat er mist
Paul Kagame, de president van Rwanda sinds 1994, heeft de touwtjes stevig in handen. Zo stevig dat iedereen die zijn handelingen tijdens de genocide noemt, meteen wordt verbannen. Rechtvaardigheid voor de slachtoffers wordt zo onmogelijk gemaakt. En rechtvaardigheid voor Jean-Leonard Rugambage? Ach, er zijn natuurlijk wel twee mensen opgepakt, maar hun rechtszaak was alles behalve overtuigend.
Rugambage had vlak voor hij dood ging een link bewezen tussen de Kagame’s regering en een moordaanslag op een oud generaal. Toevallig? Nee, denken veel journalisten, de regering zat hierachter om de waarheid te verbergen. Maar probeer dat maar eens te bewijzen als de dood je boven het hoofd hangt.
Luisteren naar de nacht
De moderne dictatuur werkt wat anders dan de vroegere vormen. Het heeft moderne verlichte wegen en grote ziekenhuizen, betaald door de VN en de EU. Rwanda heeft zelfs meer politieke partijen dan een gemiddelde democratie. Het lijkt daarom allemaal veel beter dan hoe het is. In het boek Bad News beschrijft Anjan Sundaram hoe het is om in zo’n land journalist te zijn.
In een anekdote vraagt een Rwandese journalist aan Sundaram of hem iets is opgevallen over de verlichte straten. “Nee”, antwoordt Sundaram verbaasd en de journalist gaat door. “De straten zijn fel verlicht, maar waar zijn de mensen?” Het was compleet uitgestorven.
Je moet leren luisteren naar mensen die stil zijn van de angst
Langzaam zag Sundaram dat mensen systematisch de andere, niet verlichte straten gebruikten. De journalist ging verder: “Waarom lopen ze in het donker? Het is toch een prachtige weg? Helaas zijn we net als insecten bang voor het licht geworden. De regering wil ons overal zien. In een dictatuur kun je niet alleen kijken naar wat er is. Je moet juist ook kijken naar wat mist, wat wordt verborgen. Je moet leren luisteren naar mensen die stil zijn van de angst.”
De virtuele democratie
Het doet denken aan de virtuele democratie, een idee van Andrew Wilson. Wilson is docent aan de University College London. Hij verzon het idee van de virtuele democratie om de staat van de democratie in oud-Sovjetstaten zoals Oekraïne en Rusland te beschrijven.
Een virtuele democratie heeft alle onderdelen van een echte democratie, maar met één groot verschil. Het is allemaal spel. Verkiezingen staan van te voren vast. De pers is een groot klapfestijn. Iedereen die er niet aan mee doet, wordt op elke mogelijke manier kapot gemaakt. Op deze manier wordt iedereen een beetje medeschuldig gemaakt aan het systeem.
In Bad News wordt één van de handigste methoden van de virtuele democratie duidelijk gemaakt: die van de wortel en de stok. Journalisten die volgens de regering de juiste vragen stellen, behoren tot de groep intore. Als je bij de intore hoort, krijg je privégesprekken met hoge ambtenaren en heb je meer kans op een betere baan. Zo niet, dan krijg je gewoon geen antwoord. Kies daar maar eens tussen als journalist.
De blik vanuit Brussel en Den Haag
Maar hoe ga je hier nu mee om? Virtuele democratieën leveren een kennisprobleem op. Ze zijn moeilijk te kennen, laat staan te begrijpen, omdat informatie systematisch wordt vernietigd als het niet een bepaald verhaal steunt.
De EU en de Nederlandse regering weten dan ook niet hoe ze hier mee om moeten gaan. Aan de ene kant ondersteunen we projecten om journalisten te trainen, maar aan de andere kant geven we de regering 200 miljoen euro. Om te weten wat goed en wat slecht is, moet je eerst weten wat waar is. Maar de waarheid? Die is allang verbannen, of uitzichzelf gevlucht uit Rwanda.
Cover: SteveRwanda
