Slaapwandelen is een verschijnsel waarbij men tijdens het slapen fysiek actief is. Hoewel men het lichaam kan bewegen, is men zich niet of nauwelijks bewust van uitgevoerde acties. Activiteiten kunnen variëren van monologen tot dialogen en van rechtop zitten tot wandelen. Zelf heb ik geen ervaring gehad met slaapwandelen. Althans, niet waar ik me van bewust ben. In dit derde en laatste artikel over de grenzen van het wakker zijn, leg ik uit wat slaapwandelen is en schrijf ik over de recente geschiedenis van slaapwandelen in westerse media.
Waken en slapen
Eerder schreef ik twee artikelen over lucide dromen en slaapverlamming. Het grensgebied van waken en slapen vind ik onwijs interessant, wat dan ook het overkoepelende thema van dit drieluik is. Lucide dromen, slaapverlamming en slaapwandelen hebben veel overeenkomsten, maar nog meer verschillen. Zo hebben ze alle drie te maken met slaap, maar verschillen ze in mate van bewustzijn, controle en bewegingsvrijheid.
Slaapwandelen
Slaapwandelen is een slaapstoornis waarbij men het lichaam kan bewegen, zonder bewust te zijn van uitgevoerde acties. Slaapwandelen treedt op tijdens een andere slaapfase dan lucide dromen en slaapverlamming, namelijk tijdens Non-rapid Eye Movement (NREM-)slaap. De verschillende slaapfases zorgen ervoor dat men niet tegelijkertijd kan slaapwandelen en dromen. Dromen vinden – net als slaapverlamming – plaats tijdens Rapid Eye Movement (REM-)slaap. Het bestaan van de verschillende slaapfases bevestigt dat handelingen van een slaapwandelaar zijn gebaseerd op de echte omgeving en niet op gebeurtenissen in een droom.
Overigens kan iemand die slaapwandelt de gebeurtenis wel herinneren als een droom. Maar nog vaker heeft een slaapwandelaar na het ontwaken geen idee van wat er zojuist is gebeurd.
Artsen onderscheiden twee vormen van slaapwandelen, namelijk de abortieve en manifeste vorm. Bij abortief slaapwandelen blijft de slaapwandelaar in bed, terwijl men bij manifest slaapwandelen uit het bed stapt en gaat wandelen.
Overigens is dit slechts een ingeburgerde kwakkel, want inmiddels is er in de wetenschap consensus dat het waken van een slaapwandelaar geen kwaad kan
Westerse cultuur
In cartoons werden slaapwandelaars vaak afgebeeld als slapers met dichte ogen en uitgestrekte armen. In 1947 maakte Disney Sleepy Time Donald, waarin dit stereotype goed naar voren komt. Ook beweert Daisy Duck onterecht dat ze Donald Duck niet wakker moet maken, omdat dat fataal kan eindigen. Overigens is dit slechts een ingeburgerde kwakkel, want inmiddels is er in de wetenschap consensus dat het waken van een slaapwandelaar geen kwaad kan.
Maar slaapwandelen is veel langer een terugkerend fenomeen in westerse cultuur. Shakespeare schreef er een scène over in de zeventiende-eeuwse tragedie van Macbeth. Later, in de achttiende eeuw, raakte Henry Fuseli geïnspireerd om van deze scène een schilderij te maken. En tegen het einde van de negentiende eeuw schreef Bram Stoker de roman Dracula, waarin ook geschreven werd over een slaapwandelaar.
‘The Sleepwalking Lady Macbeth’ – Henry Fuseli (1784)
In verhalen wordt de slaapwandelaar vaak ingezet om een personage onbewust acties te laten uitvoeren. Hoewel dit uitgangspunt simpel is, leidt het tot gevarieerde en interessante verhalen. Zo is Donald Duck een gevaar voor zichzelf, erkent Lady Macbeth haar zonden en probeert Dracula een slachtoffer te lokken.
Mijn ervaring
Zover ik weet, heb ik nooit geslaapwandeld. Dit is ook logisch, omdat je je er niet van bewust bent. Alleen als ik wakker zou worden buiten mijn bed of als het iemand anders opvalt, kan ik met zekerheid zeggen dat ik heb geslaapwandeld. Maar tot dusver is dat nog niet gebeurd.
Voor mijn vrienden is dit een ander verhaal. Vorig jaar ging ik met mijn vriendengroep op vakantie naar Limburg. Een vriendin viel ‘s avonds aan tafel in slaap en werd vervolgens wakker als slaapwandelaar. Het duurde even voor we het doorhadden, maar aan haar wartaal en wazige ogen konden we merken dat ze niet helemaal helder was. Eerst dacht ik dat het door alcohol kwam, omdat slaapwandelen en dronkenschap vergelijkbare symptomen hebben – bijvoorbeeld glazig kijken en mompelen. Maar toen een vriend hard in zijn handen klapte, bleek het geen dronkenschap te zijn; ze werd wakker. Zowel zij als ik was verbaasd over wat er zojuist was gebeurd.
Oorzaken
Toch is er een verband tussen alcohol en slaapwandelen. De kans op slaapwandelen is namelijk groter wanneer men alcohol in het bloed heeft. Ook drugs- en medicijngebruik verhoogt de kans op slaapwandelen. Verder kan een erfelijke aanleg een oorzaak zijn van slaapwandelen; net als stress en vermoeidheid.
Poster
De grens van waken en slapen blijft me fascineren. En het schrijven van dit drieluik heeft me aanzet gegeven tot het maken van een poster over dit onderwerp. Hierbij maak ik een nuance tussen waken en slapen en onderscheid in bewustzijn, controle en beweging. In de poster zijn lucide dromen, slaapverlamming en slaapwandelen terug te vinden – maar ook andere verschijnselen die ik in het drieluik onbenoemd heb gelaten. De poster is geïnspireerd door de patafysica uit het boek Atlas van de imaginaire verklaringen, waarover ik in het eerste deel van dit drieluik schreef. De poster illustreert de mate waarin men wakker kan zijn. Hoe dichter bij het midden, hoe wakkerder iemand is.
‘De grens van het wakker zijn’ – Niels Kievits (2022)
Cover: Oleksandr Pidvalnyi via Pexels
Geëdit door Gijs Berk
