Kunst heeft een rijke geschiedenis aan innovatie en verandering. Drie interessante kunstvormen die veel invloed op elkaar hebben gehad, zijn schilderkunst, fotografie en film. De wisselwerking tussen deze kunstvormen komt in de geschiedenis veelvuldig naar voren. De invloed van de cameralens moet hierin niet onderschat worden. In dit artikel beperk ik me tot tweedimensionale en rechthoekige schilderkunst, fotografie en film. Het startpunt is de negentiende eeuw.
Kunst
Schilderkunst, fotografie en film hebben als overeenkomst tweedimensionaliteit en rechthoekigheid, maar kennen ook een belangrijk verschil. Om een schilderij te maken gebruikt de kunstenaar een interne lens – het oog. Daarentegen gebruikt fotografie een externe lens die niet direct aan de kunstenaar is gebonden. Ook het vastleggen van bewegend beeld gaat gepaard met een externe lens. Dit blijkt later in dit artikel relevant te zijn, omdat de werking van een externe lens anders is dan de werking van een interne lens.
Het realisme
Halverwege de negentiende eeuw ontstond het realisme. De kunststroming streefde naar het weergeven van de werkelijkheid – wat betreft vorm en inhoud. Schilderijen werden waarheidsgetrouw geschilderd en de schilderijen gingen over alledaagse gebeurtenissen.
De opkomst van fotografie zorgde voor een probleem bij de realistische schilderkunst. Fotografie bleek als medium meer waarheidsgetrouw dan de schilderkunst. De werkelijkheid kon eenvoudiger – en beter – door fotografie worden weergegeven dan door realistische schilderkunst. Het gevolg was dat schilders afstand namen van het realisme om zich van fotografie te onderscheiden. Dit verklaart de opkomst van het impressionisme, waarbij de werkelijkheid niet langer het uitgangspunt is. De technologie achter de lens is een drijvende kracht achter artistieke keuzes geworden. Lenslogica is een feit.
Sluitertijd
Dit maakte gefotografeerde portretten vrijwel onmogelijk; de eerste foto’s beperkten zich tot landschappen en stillevens
Het duurde een tijd voordat fotografie mensen in beeld bracht. Dit had te maken met de lange sluitertijd, waardoor het wel acht uur kon duren om een beeld vast te leggen. Sluitertijd is de tijd die een lens nodig heeft om licht op te vangen. Het beeld dat gefotografeerd werd, moest daarom acht uur onbeweeglijk zijn. En als iets wel bewoog – bijvoorbeeld een wolk – dan was het te kort in beeld om op de uiteindelijke foto terecht te komen. Dit maakte gefotografeerde portretten vrijwel onmogelijk; de eerste foto’s beperkten zich tot landschappen en stillevens. Pas toen de sluitertijd korter werd, brachten camera’s mensen in beeld.
Lenzen
Alle lenzen zijn inherent aan scherptediepte, wat betekent dat een lens beperkt is in wat het scherp in beeld kan brengen. Een grote scherptediepte betekent dat een groot deel van het beeld in focus is. Een kleine scherptediepte betekent dat een groot deel van het beeld wazig is. Deze beperkte scherpte geldt zowel voor het menselijk oog als voor cameralenzen.
Wanneer een kunstenaar een schilderij maakt, verlegt diegene de focus constant. De kunstenaar is in staat om alles dat dichtbij is én alles dat ver weg is scherp te zien, omdat ogen automatisch scherp stellen. Het resultaat is een schilderij zonder scherptediepte – alles is in focus. Een cameralens werkt anders. Die verlegt niet constant de focus om alles scherp in beeld te brengen. Wanneer een fotograaf een foto van iets maakt waar diepte is – zoals een landschap – moet de fotograaf kiezen wat scherp is en wat niet.
Schilderijen van landschappen kennen daarom geen scherptediepte, terwijl foto’s van landschappen deze scherptediepte juist wel hebben. Er is alleen één uitzondering: schilderijen van foto’s. Een schilderij van een landschap en een schilderij van een foto van een landschap zijn dan ook eenvoudig van elkaar te onderscheiden door te kijken naar de scherptediepte. De technologie achter fotografie heeft invloed gehad op de schilderkunst, omdat de introductie van fotografie scherptediepte toevoegde aan de mogelijkheden in de schilderkunst.
Animatiefilms
Lenzen hebben dus op verschillende manieren invloed gehad op kunst. En andersom geldt hetzelfde. Scherptediepte is niet alleen een inherent gevolg van de lens, maar ook een artistieke keuze geworden.
Animatiefilms en schilderijen hebben een belangrijke overeenkomst: ze zijn niet gebonden aan een externe lens. Schilderijen worden geschilderd en animaties worden getekend of geanimeerd – er komt geen filmcamera aan te pas. Toch wordt er in Snow White and the seven dwarfs (1937) al gebruikgemaakt van ‘kunstmatige’ scherptediepte, waarbij de voor- of achtergrond bewust wazig wordt gemaakt. De illusie wordt gewekt dat er een camera wordt gebruikt.
De animatiefilm Toy story 4 (2019) gaat hier nog een stap verder in. In een scène wordt een split focus diopter gebruikt. Hierbij heeft de ene helft van de lens een ander scherptepunt dan de andere helft. In de linkerhelft van het beeld wordt de voorgrond scherp in beeld gebracht en de achtergrond is wazig. In de rechterhelft van het beeld gebeurt het tegenovergestelde. Het eigenaardige: in animatiefilms bestaat de split focus diopter niet – net als de camera. Ze zijn ‘gecreëerd’ om een hyperrealistische animatie neer te zetten die de wetten van lenzen volgt.
Lenslogica
Lenzen hebben nieuwe media gecreëerd en bestaande media beïnvloed. De introductie leidde tot fotografie en film. En schilderkunst moest vanwege de lens vernieuwen om relevant te blijven. Later heeft de schilderkunst de logica van de lens verwerkt in haar aanbod – door scherptediepte te gebruiken. Ook animatiefilms hebben scherptediepte ingezet als artistieke keuze om hun verhaal te vertellen. Ondanks dat dit niet noodzakelijk was.
Lenslogica is sinds haar intrede in de kunstwereld een drijvende kracht achter artistieke keuzes geweest. Dat maakt nieuwsgierig naar hoe deze logica zich in de toekomst zal ontwikkelen.
Cover: Public Domain Pictures / 17901 images via Pixabay
Geëdit door Gijs Berk
