De politieke bestuurscultuur in Nederland verandert. Naar aanleiding van de toeslagenaffaire en het huidige formatieproces van het kabinet wordt er meer transparantie in de politiek geëist. Maar wat betekent dit? Wat zijn de mogelijke gevolgen van deze hervorming in het politieke speelveld? Is transparantie in de bestuurscultuur echt wat de politiek nu nodig heeft? In mijn zoektocht naar het antwoord op deze vragen maak ik onder anderen gebruik van kennis uit verschillende Kamerdebatten, televisiereportages en fragmenten uit de rudy en freddie show van De Correspondent. 

De toeslagenaffaire, de formatie en de huidige bestuurscultuur

Het vertrouwen in de politiek verdween. 

De toeslagenaffaire is helaas een doeltreffend voorbeeld van goed bedoelde politieke besluitvorming met dramatische maatschappelijke gevolgen als resultaat. Mensen werden onterecht als fraudeur gezien en moesten vervolgens onbetaalbaar hoge bedragen betalen aan de overheid. Deze mensen zijn het slachtoffer geworden van falende wet- en regelgeving, die uiteindelijk leidde tot een sterke behoefte aan meer transparantie in de politiek. Men wilde weten hoe deze toeslagenaffaire tot stand is gekomen en wat de doorslaggevende factoren waren die leidden tot deze vorm van wanbeleid. Het vertrouwen in de politiek verdween. 

Wanneer bleek dat het kabinet mogelijk informatie heeft achtergehouden over de toeslagenaffaire, waardoor de Tweede Kamer niet in staat was om het kabinet te controleren, valt de term ‘de Rutte-doctrine’. Ook naar aanleiding van de formatie, waarbij Rutte meermaals ontkent zich te herinneren het over de functie van Pieter Omtzigt te hebben gehad, ontstond veel wantrouwen tegenover Rutte en zijn bestuursvorm. Rutte ontliep door het gebrek aan openbare informatie zijn verantwoordelijkheden als premier, waardoor de vraag naar transparantie groeide. Men wil af van de zogenaamde ‘achterkamertjespolitiek’, waarbij besluitvorming uit het zicht van de bevolking plaatsvindt. Deze ontevredenheid over de huidige bestuurscultuur geeft ruimte voor een mogelijke hervorming. 

Wat is transparantie? 

Door middel van meer transparantie in de bestuurscultuur zou op die manier het vertrouwen in de politiek weer moeten groeien.

Transparantie in deze bestuurlijke context zou het best kunnen worden omschreven als openheid omtrent bestuurlijke zaken en besluiten. Het openbaar maken van onder andere bestuurlijke notulen is een manier om de democratische controle te verbeteren. Op die manier kunnen politici en journalisten de politieke macht beter controleren en is de bevolking beter geïnformeerd. Door middel van meer transparantie in de bestuurscultuur zou op die manier het vertrouwen in de politiek weer moeten groeien. Over de mate van transparantie is nog veel te doen. De nuance lijkt ver te zoeken nu de keuze beperkt lijkt tot de zogenaamde achterkamertjespolitiek of totale openheid van alle bestuurlijke keuzes. 

De medialogica-machine draait op volle toeren

Transparantie heeft zich bij veel mensen aangedragen als het antwoord op de vraag naar een hervorming in de politieke bestuurscultuur. Ik voorzie twee mogelijke gevolgen van de toenemende transparantie. Wordt transparantie de olie op het vuur van medialogica? Of wordt alle nieuwswaardigheid ontnomen met de openbare bestuursvorm? Wat doet transparantie met politici en journalisten? Is transparantie de oplossing?

De toegenomen digitalisering van de maatschappij heeft niet alleen invloed op de bevolking, maar ook op de politiek. Waar journalisten voor het digitale tijdperk controlerende kritische en informerende functies hadden, lijken deze met de toenemende populariteit van sociale media te verdwijnen. In plaats daarvan krijgen we er medialogica voor terug; als politici iets sensationeels zeggen, kan dit worden gemonteerd in een pakkend filmpje dat veel views en likes krijgt. Dit vult zowel de commerciële verlangens van de journalisten als de verlangens naar populariteit van de politici. Deze sensatiegerichte functie van het journalistieke vak heeft invloed op de huidige bestuurscultuur, waarin politici tegenwoordig allemaal lijken te strijden voor een fragment in het acht uur journaal. Dit zou door de toenemende transparantie kunnen verergeren. Wellicht komen er nog meer spectaculaire onthullingen van journalisten die zo de controlerende functie van het journalistieke vak ondermijnen met de medialogica. Ook de politieke oppositie, met name de populistische zijde, kan floreren met controversiële leuzen die schoppen tegen de status quo. 

Transparantie in het digitale tijdperk

Misschien is transparantie wel de brandstof van de medialogica-machine die op volle toeren draait. 

Meer transparantie lijkt een mooi middel om de controlerende functie van de journalistiek en de Kamer te versterken, maar kan in het digitale tijdperk uitmonden in een sensationele dramashow. Mogelijk kruipen ministers en staatssecretarissen juist verder terug in hun zogenaamde achterkamer. Geen notulen meer en belangrijke afspraken gaan enkel nog telefonisch. Er zou op die manier een polarisatie over transparantie kunnen ontstaan, waarbij er aan de ene kant wordt geroepen om alle informatie openbaar te maken en wantrouwende ministers zich aan de andere verder terugtrekken in de achterkamertjes. De dreiging van journalisten die op zoek zijn naar een spannende notitie of populistische oppositiepartijen die kunnen stralen in het journaal met een publiekelijke blunder van het huidige bestuur. Misschien is transparantie wel de brandstof van de medialogica-machine die op volle toeren draait.  

Transparantie ontkracht de nieuwswaardigheid

Een andere mogelijkheid is daarentegen, dat transparantie de nieuwswaardigheid van sensatiegerichte journalistiek juist ontkracht. Als alles openbaar wordt gemaakt, verdwijnt de spanning van een eventuele onthulling waar niemand van weet. Ook de oppositie kan het zomaar moeilijk krijgen wanneer alle bestuurlijke besluiten in volledige transparantie worden genomen. Transparantie zou kunnen leiden tot een ambtelijke beweging die zichzelf constant controleert. Zo kan je niet enkel ontkomen aan de medialogica, door de nieuwswaardigheid te ontkrachten, maar ook aan felle populistische leuzen uit de oppositie. 

Een nieuwe oplossing

Het is de vraag welke weg de hervorming in de bestuurscultuur inslaat en of er daadwerkelijk een hervorming zal plaatsvinden op de radicale wijze die veelal wordt aangehaald. Zal de Rutte-doctrine ooit verdwijnen? Was er eigenlijk sprake van een Rutte-doctrine? De gevolgen van de hervorming zullen afhangen van de hoeveelheid transparantie. Wie kiest  wat er openbaar komt en wat er dan wel of juist niet naar buiten komt. Het is goed om kritisch te blijven kijken naar de essentie van de toekomstige bestuurscultuur.  Er is namelijk gebleken dat transparantie niet leidt tot toenemend vertrouwen in de politiek, maar juist tot meer negatieve reacties. Misschien is transparantie niet de juiste manier om de bestuurscultuur te vernieuwen, waardoor de vraag blijft hoe het vertrouwen in de politiek terugkomt. 

Cover: Suzy Hazelwood

Edited by: Kim Bron